Thực hành tiếng Việt: Nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn của câu

THỰC HÀNH TIẾNG VIỆT: NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ NGHĨA HÀM ẨN CỦA CÂU

I. Kiến thức trọng tâm

- Nghĩa tường minh (đôi khi còn được gọi là nghĩa hiển ngôn) là nghĩa được diễn đạt trực tiếp bằng các từ ngữ trong câu. Người đọc (người nghe) hiểu được nghĩa tường minh nhờ dựa vào nghĩa đen và một số nghĩa bóng quen thuộc của các từ ngữ và mối quan hệ cú pháp của những từ ngữ này.

- Nghĩa hàm ẩn là nghĩa cần phải suy luận dựa vào các từ ngữ trong câu nhưng có những nghĩa hàm ẩn phụ thuộc vào ngữ cảnh, khi ngữ cảnh thay đổi thì nghĩa hàm ẩn này cũng thay đổi theo.

Ví dụ: Ngày mai tôi đi Hà Nội.

Có thể hiểu: “Ngày mai tôi không gặp mặt với nhóm được”, nhưng cũng có thể hiểu: “Anh có cần gửi gì cho người thân ở Hà Nội thì tôi sẽ mang giúp cho”,… Những nghĩa này tùy thuộc vào nội dung trao đổi trước đó giữa người nói (người viết) và người nghe (người đọc).

Có những nghĩa hàm ẩn không tùy thuộc vào ngữ cảnh.

Ví dụ: Nó lại đi Đà Lạt.

Câu này cho biết một người nào đó đi Đà Lạt, và nhờ từ lại mà ta có thể suy ra trước đó người này đã từng đi Đà Lạt. Nghĩa hàm ẩn này được suy ra từ nghĩa của từ ngữ ở trong câu, chứ không tùy thuộc vào ngữ cảnh.

Nghĩa hàm ẩn giúp chuyển tải nhiều điều ý nhị, kín đáo, sâu xa,…; làm cho giao tiếp ngôn từ được uyển chuyển, phong phú, thú vị. Đặc biệt, trong văn học, các nội dung, thông điệp mà tác giả muốn chuyển tải thường được thể hiện dưới hình thức nghĩa hàm ẩn.

Ví dụ:

      Chuột chù chê khỉ rằng hôi

Khỉ mới trả lời: Cả họ mày thơm.

                                                  (Ca dao)

Chuột chù và khỉ đều là các loài có mùi hôi. Nhưng thật hài hước, chuột chù lại chê khỉ hôi trong khi chính mình là loài hôi có tiếng (hôi như chuột chù). Nghĩa tường minh trong câu trả lời của khỉ là lời khen, nghĩa hàm ẩn thể hiện sự mỉa mai chuột chù. Câu ca dao có hàm ý phê phán những người đã không tự biết cái xấu của mình lại còn chê bai người khác. 

II. Luyện tập 

1. Đặt trong ngữ cảnh cuộc đối thoại được thể hiện ở bài ca dao số 2, nghĩa hàm ẩn của câu “Chú chuột đi chợ đường xa/ Mua mắm mua muối giỗ cha con mèo” là gì?

2. Theo em, qua câu ca dao “Cưới em ba chum mật ong/ Mười thúng mỡ muỗi ba nong quýt đầy….”, anh học trò thực sự muốn nói điều gì?

Ở bài ca dao số 3, câu “Cưới em ba chum mật ong/ Mười thúng mỡ muỗi ba nong quýt đầy…” là lời đáp của anh học trò nghèo trước việc thách cưới của bên nhà gái. Số lượng lễ vật rất lớn (ba chum, mười thúng, ba nong). Về lễ vật, ngoài thứ khó nhưng vẫn có thể kiếm được như mật ong, quýt thì mỡ muỗi là thứ không thể có được. Vì vậy, đây có thể coi là sự vô vọng, là sự đầu hàng của anh học trò.

Học sinh có thể đưa ra những phán đoán khác nhau về nghĩa hàm ẩn của câu ca dao này (Có thể anh học trò muốn nói rằng mình không thể đáp ứng được sự thách cưới của nhà gái, hoặc nhà gái thách cao là sự đánh đố đối với anh, hay anh muốn mang đến nhiều lễ vật để cưới em nhưng sức anh không làm được,…) 

3. Cho biết nghĩa hàm ẩn của những câu in đậm trong các trường hợp sau:

a. Chập chập rồi lại cheng cheng

Con gà sống lớn để riêng cho thầy.

b. Ông Giuốc-đanh: - Thế này là thế nào? Bác may hoa ngược mất rồi.

Phó may: - Ngài có bảo là ngài muốn may xuôi hoa đâu.

Ông Giuốc-đanh: - Lại còn phải bảo cái đó à?

Phó may: - Vâng, phải bảo chứ. Vì tất cả những người quý phái đều mặc như thế này cả. 

b. Nghĩa tường minh của câu này là những người quý phái đều mặc áo ngược hoa. Trong tình huống thợ may may áo ngược hoa cho ông Giuốc-đanh và bị ông phát hiện, đây là câu nói dối để chống chế. Nhưng vì phó may ranh ma biết được ông Giuốc-đanh muốn học đòi theo lối trang phục của quý tộc, nên đã biết cách đánh trúng tâm lí, làm ông Giuốc-đanh không còn chú ý đến khiếm khuyết của trang phục, dễ dàng chấp nhận cái áo ngược hoa. Lúc này, những gì liên quan đến quý tộc sẽ dễ có được sự đồng thuận giữa phó may và khách hàng. Câu này của anh thợ may ám chỉ việc ông Giuốc-đanh muốn làm quý tộc. Đồng thời, người nói cũng có ý giễu cợt một cách kín đáo: ông không thể thành quý tộc được khi một quy cách thông thường về lễ phục quý tộc như vậy mà cũng không biết.

4. Xác định nghĩa hàm ẩn của các câu tục ngữ dưới đây.

a. Có tật giật mình.

b. Đời người có một gang tay

Ai hay ngủ ngày, còn có nửa gang.

c. Cười người chớ vội cười lâu

Cười người hôm trước, hôm sau người cười.

d. Lời nói gói vàng.

e. Lưỡi sắc hơn gươm.

Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, giàu hình ảnh, có ý nghĩa hàm súc, thường lấy cái cụ thể để diễn đạt những cái trừu tượng, dùng cái cá biệt để nói cái phổ biến. Tục ngữ thường có nghĩa đen và nghĩa bóng. Để hiểu được những thông điệp mà tục ngữ gửi gắm, cần “giải mã” được các hình ảnh, các lối nói bóng bẩy của nó. Nghĩa là từ hình tượng cụ thể, từ nghĩa đen, nghĩa tường minh, đi đến nhận thức ý nghĩa khái quát, trừu tượng, nghĩa bóng, nghĩa hàm ẩn.