Chủ đề chung 1: Văn minh châu thổ sông Hồng và sông Cửu Long

1. Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Hồng. Chế độ nước sông Hồng

a. Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Hồng

* Khái quát

 Châu thổ sông Hồng rộng khoảng 15 000 km², có dạng tam giác, đỉnh ở Việt Trì (Phú Thọ), đáy là đường bờ biển từ Quảng Yên (Quảng Ninh) đến cửa sông Đáy (Ninh Bình).

* Quá trình hình thành và phát triển

- Hệ thống sông Hồng là một trong hai hệ thống sông lớn nhất ở Việt Nam, với dòng sông chính là sông Hồng (phần chảy ở Việt Nam dài 551 km), hàng trăm phụ lưu các cấp (lớn nhất là sông Đà và sông Lô) và hàng chục chi lưu (sông Trà Lý, sông Đáy,...).

- Hệ thống sông Hồng có tổng lượng dòng chảy lên tới 112 tỉ m³/năm và lượng phù sa hết sức phong phú, khoảng 120 triệu tấn/năm.

- Châu thổ sông Hồng được hình thành từ quá trình bồi đắp phù sa của hệ thống sông Hồng, kết hợp với tác động của thuỷ triều và sóng biển.

- Khi đổ ra biển, phù sa được lắng đọng ở cửa sông và hình thành châu thổ. Cùng với thời gian, châu thổ sông Hồng ngày càng tiến ra biển (ở Kim Sơn - Ninh Bình, Tiền Hải - Thái Bình với tốc độ tiến ra biển lên tới hàng chục mét/năm).

- Phù sa sông còn có tác dụng bồi cao để hoàn chỉnh bề mặt châu thổ. Để mở rộng diện tích sản xuất đồng thời đề phòng chống lũ lụt, ông cha ta đã xây dựng một hệ thống đê dài hàng nghìn ki-lô-mét dọc hai bên bờ sông (tuyến đê đầu tiên được xây dựng năm 1108 vào thời vua Lý Nhân Tông). Điều này đã làm cho địa hình bề mặt châu thổ đã có sự thay đổi.

b. Chế độ nước sông Hồng

- Dòng chính bắt nguồn từ Trung Quốc, chảy vào lãnh thổ Việt Nam theo hướng Tây Bắc - Đông Nam rồi đổ ra vịnh Bắc Bộ.

- Toàn hệ thống sông Hồng có tới hàng trăm phụ lưu các cấp. Các phụ lưu hợp với dòng chính thành một mạng lưới hình nan quạt.

- Có lượng dòng chảy phong phú và lượng phù sa lớn.

- Chế độ nước sông Hồng đơn giản với hai mùa rõ rệt:

 + Mùa lũ kéo dài 5 tháng (từ tháng 6 đến tháng 10), chiếm khoảng 75% lưu lượng dòng chảy cả năm với các đợt lũ lên nhanh và đột ngột.

 + Mùa cạn kéo dài 7 tháng (từ tháng 11 đến tháng 5 năm sau), chỉ chiếm 25% lưu lượng dòng chảy cả năm, mực nước sông hạ thấp rõ rệt.

- Từ khi các hệ thống hồ chứa nước được xây dựng ở thượng lưu hệ thống sông thì chế độ nước sông đã trở nên điều hoà hơn.

2. Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Cửu Long. Chế độ nước sông Cửu Long (Mê Công)

a. Quá trình hình thành và phát triển châu thổ sông Cửu Long 

* Khái quát

- Đồng bằng châu thổ sông Cửu Long là đồng bằng châu thổ lớn nhất nước ta, có diện tích hơn 40 000 km².

- Bao gồm phần đất liền nằm trong phạm vi tác động trực tiếp của sông Tiền, sông Hậu và một phần đất nằm ngoài phạm vi tác động đó nhưng vẫn được cấu tạo bởi phù sa sông (như bán đảo Cà Mau).

* Quá trình hình thành và phát triển

- Hệ thống sông Mê Công là một trong những hệ thống sông lớn ở châu Á và thế giới.

- Phần sông Mê Công chảy trên lãnh thổ Việt Nam (sông Cửu Long) dài hơn 230 km. Sông Cửu Long gồm hai nhánh chính là sông Tiền và sông Hậu cùng hệ thống sông ngòi, kênh rạch chằng chịt trên bề mặt lãnh thổ.

- Tổng lượng dòng chảy của hệ thống sông Cửu Long rất lớn, đạt 507 tỉ m³/năm, chiếm 60,4% tổng lượng nước của tất cả sông ngòi ở Việt Nam. Vì vậy, tuy hàm lượng phù sa không cao nhưng tổng lượng phù sa của hệ thống sông Cửu Long vẫn rất lớn.

- Do không có hệ thống đê ven sông như ở châu thổ sông Hồng nên khi mùa lũ đến, nước sông Cửu Long dâng tràn ngập một vùng rộng khoảng 10 000 km² (chủ yếu ở Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên), bồi đắp phù sa cho bề mặt châu thổ.

- Trước đây, hàng năm châu thổ sông Cửu Long tiến ra biển ở khu vực bán đảo Cà Mau tới hàng trăm mét mỗi năm. Hiện nay, do biến đổi khí hậu, nước biển dâng và hàm lượng phù sa trong nước sông giảm nên nhiều nơi ở ven biển của châu thổ bị sạt lở.

b. Chế độ nước sông Cửu Long 

- Hệ thống sông Mê Công là một trong những hệ thống sông lớn nhất của châu Á và thế giới. Sông Cửu Long là phần hạ lưu của sông Mê Công, gồm hai nhánh chính là sông Tiền và sông Hậu, hiện đổ ra Biển Đông qua tám cửa sông. 

- Lưu lượng nước trung bình năm và tổng lượng phù sa của sông Cửu Long rất lớn.

- Chế độ nước của sông Cửu Long đơn giản và điều hoà, chia thành hai mùa:

 + Mùa lũ dài 5 tháng (từ tháng 7 đến tháng 11), chiếm khoảng 80% lưu lượng dòng chảy cả năm. Lũ khi lên và khi rút đều diễn ra chậm vì lưu vực sông Mê Công dài, có dạng lông chim và được điều tiết bởi hồ Tôn-lê Sáp.

 + Mùa cạn dài 7 tháng (từ tháng 12 đến tháng 6 năm sau), chiếm khoảng 20% lưu lượng dòng chảy cả năm.

- Đặc biệt, vùng hạ lưu châu thổ chịu tác động rất mạnh của chế độ thuỷ triều.