Tự tình (bài II)

Câu 1: Hoàn cảnh và tâm trạng của tác giả trong bốn câu thơ đầu:

Hai câu đề:
- Mở đầu bài thơ là điểm thời gian canh khuya, khi con người đối diện thật nhất với mình cũng là lúc XH nhận ra tình cảnh đáng thương của mình. Sự cô đơn trơ trọi được đặt trong thời gian.

- “Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn”: cái nhịp gấp gáp liên hồi của trống vừa là sự cảm nhận vừa là sự thể hiện bước đi liên hồi của thời gian và sự rối bời của tâm trạng. Khi trăm mối tơ lòng không thể gỡ mà thời gian gấp gáp cứ trôi đi thì còn lại là sự bẽ bàng.
- Đối diện với thời gian ấy là “cái hồng nhan”. Chữ  “trơ” được đặt ở đầu câu nhấn mạnh nỗi đau của sự cô đơn, của sự bất hạnh trong tình duyên. Thêm vào đó hai chữ  “hồng nhan”  là để nói về dung nhan thiếu nữ mà lại đi với từ “cái” thì thật là rẻ rúng, mỉa mai. “Cái hồng nhan” “trơ” với nước non không chỉ là dãi dầu mà còn là cay đắng, vì vậy nỗi xót xa càng thấm thía, càng ngẫm lại càng đau. Nhịp điệu câu thơ 1/3/3 cũng là để nhấn mạnh điều đó.
- Tuy nhiên bên cạnh nỗi đau là bản lĩnh Xuân Hương, bản lĩnh ấy thể hiện ngay trong chữ  “trơ”. Trong văn cảnh câu thơ, chữ “trơ” không chỉ là bẽ bàng mà còn là thách thức. Chữ  “trơ” kết hợp với “nước non” để thể hiện sự bền gan thách đố.
=> Hai câu đầu là tiếng than cho phận má đào trong xã hội xưa đồng thời góp thêm tiếng nói cho trào lưu nhân đạo trong văn học Việt Nam cuối thế kỉ XVIII đầu thế kỉ XIX.

Hai câu thực:
- Trong khoảnh khắc của canh khuya ấy là một con người cùng đối diện với rượu và trăng, mượn trăng làm bạn, mượn rượu vơi sầu. Nhưng rượu không thể say, trăng sắp tàn mà vẫn khuyết chưa tròn. Đó là một nỗi niềm chất chứa thấm lan vào cảnh vật. Ngậm ngùi thân phận con người, tuổi xuân qua mau mà duyên vẫn còn chưa trọn vẹn.
- Cụm từ “say lại tỉnh” → vòng luẩn quẩn, tình duyên đã trở thành trò đùa của con tạo, càng say càng tỉnh, càng cảm nhận nỗi đau thân phận. Câu thơ là ngoại cảnh cũng là tâm cảnh, tạo nên sự đồng nhất giữa tăng và người. Trăng sắp tàn ( bóng xế) mà vẫn “khuyết chưa tròn”, tuổi xuân đã trôi qua mà nhân duyên không trọn vẹn. Hương rượu để lại vị đắng chát, hương tình thoảng qua để chỉ còn phận hẩm duyên ôi.

=> 4 câu đầu đã khắc sâu bi kịch đau khổ của người phụ nữ trong xã hội cũ.

Câu 2: Hình tượng thiên nhiên trong hai câu 5,6 góp phần diễn tả tâm trạng, thái độ của nhà thơ trước số phận:

- Hai câu thơ sử dụng biện pháp đảo ngữ để nhấn mạnh trạng thái của thiên nhiên, cũng là tâm trạng của con người. 

“Xiên ngang mặt đất rêu từng đám

Đâm toạc chân mây đá mấy hòn”

Các động từ mạnh: “xiên, đâm” kết hợp với những bổ ngữ “ngang, toạc” thể hiện sự bướng bỉnh, ngang ngạnh, phẫn uất, một tâm trạng khác thường, khác người.
- Hai câu thơ gợi cảnh thiên nhiên và cảnh được cảm nhận qua tâm trạng như cũng mang nỗi niềm phẫn uất của con người. Những sinh vật nhỏ bé, hèn mọn như đám rêu kia mà cũng không chịu mềm yếu, nó phải mọc xiên, lại xiên ngang mặt đất. Đá đã rắn chắc lại phải rắn chắc hơn, lại phải nhọn hoắt lên để "đâm toạc chân mây". Biện pháp nghệ thuật đảo ngữ trong hai câu luận đã làm nổi bật sự phẫn uất của thân phận đất đá, cỏ cây mà cũng chính là sự phẫn uất của tâm trạng con người. Bởi vậy, các hình ảnh rêu xiên ngang mặt đất, đá đâm toạc chân mây như vạch đất, trời mà hờn oán còn là phản kháng của con người trước những nỗi đau dài dặc.
Câu 3: Hai câu kết nói lên tâm sự của tác giả:

“Ngán nỗi xuân đi, xuân lại lại

Mảnh tình san sẻ tí con con”

“Ngán” là chán ngán, ngán ngẩm . Từ “lại” thứ 2 chỉ sự lặp đi lặp lại.  HXH đã quá ngán ngẩm nỗi đời éo le, bạc bẽo. Mùa xuân đi rồi mùa xuân trở lại với thiên nhiên, nhưng với con người thì mùa xuân qua không bao giở trở lại. Sự trở lại của mùa xuân đồng nghĩa với sự ra đi của tuổi xuân. 
Thủ pháp nghệ thuật tăng tiến, nhấn mạnh vào sự nhỏ bé dần, làm cho nghịch cảnh càng éo le hơn: “mảnh tình san sẻ tí con con”. “Mảnh tình” đã bé lại còn san sẻ thành ra ít ỏi, chỉ còn “tí con con”, nên càng xót xa tội nghiệp.
→ Hai câu kết thể hiện những nỗi lòng sâu kín của người phụ nữ trong xã hội xưa: với họ, hạnh phúc luôn là chiếc chăn quá hẹp.

Câu 4: (Xem phần bình giảng)