Bài 16: Công cuộc xây dựng đất nước thời Trần (1226 - 1400)

1. Nhà Trần thành lập

- Cuối thế kỉ XII, nhà Lý suy yếu, phải dựa vào thế lực nhà Trần để duy trì quyền lực.

- Năm 1224, vua Lý Huệ Tông xuất gia đi tu, truyền ngôi Lý Chiêu Hoàng.

- Theo sắp xếp của Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng xuống chiếu nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh.

- Sự chuyển giao quyền lực êm thấm giữa hai triều đại bằng hôn nhân đã chính thức kết thúc 216 năm tồn tại nhà Lý. Từ đây, triều đại nhà Trần thành lập.

2. Tình hình chính trị

a. Tổ chính bộ máy chính quyền

- Ở Trung ương:

+ Đứng đầu nhà nước phong kiến trung ương tập quyền là vua. Nhưng khác với các triều đại trước, các vua Trần thường nhường ngôi sớm cho con, tự xưng mình là Thái thượng hoàng, cùng quản lý đất nước với vua.

+ Dưới vua là có quan đại thần, quan văn, võ đều do người trong hoàng tộc nắm giữ.

+ Quý tộc và quan lại được ban Thái ấp, cấp bổng lộc nhưng thưởng phạt có quy định cụ thể.

- Ở địa phương: cả nước chia 12 lộ, phủ. Đơn vị hành chính ở địa phương phổ biến là xã.

Hệ thống chính quyền các cấp được tổ chức quy củ, hoàn thiện hơn thời nhà Lý.

b. Pháp luật

- Pháp luật thời Trần đề cao sự nghiêm minh, không phân biệt quan hay dân.

- Ban hành bộ luật mới: “Quốc triều hình luật”, các cơ quan pháp luật được tăng cường và hoàn thiện hơn.

c. Quân đội

- Quân đội gồm: quân ở triều đình, quân ở các lộ, phủ, quân biên ải và dân binh ở làng xã. Tướng giỏi cầm quân trấn giữ vùng biên ải.

- Quân đội được xây dựng và phát triển theo chủ trương “binh lính cốt tinh nhuệ, không cốt đông”. Thực hiện chính sách “ngụ binh ư nông”.

Hình 16.2. Tranh vẽ trên bình gốm về chiến binh thời Trần (Nguồn: Internet)

3. Tình hình kinh tế

- Nông nghiệp:

Nhà Trần thực hiện nhiều chính sách phục hồi và phát triển nông nghiệp.

+ Khuyến khích khai khẩn đất hoang, mở rộng diện tích canh tác, đào sông ngòi, đắp đê phòng lụt, ...

+ Đặt các chức quan chuyên lo về nông nghiệp, thủy lợi.

+ Ngoài trồng lúa thì còn trồng nhiều loại cây khác: cây ăn quả, khoai, đậu kê,...

- Thủ công nghiệp:

+ Thủ công nghiệp có những bước tiến đáng kể, với sự xuất hiện các làng nghề thủ công truyền thống chuyên nghiệp.

+ Thăng Long là trung tâm sản xuất và buôn bán lớn nhất nước ta.

+ Có đến 61 phường sản xuất với các ngành nghề tiêu biểu: làm gốm, dệt, đúc đồng, đúc đồng,...

- Thương nghiệp:

+ Thương nghiệp phát triển mạnh mẽ. Tiền được sử dụng rộng rãi, buôn bán phát triển.

+ Thuyền buôn ngoại quốc thường xuyên đến buôn bán ở các cảng như Vân Đồn (Quảng Ninh), Hội Thống (Hà Tĩnh), Hội Triều (Thanh Hóa),..

+ Gốm sứ trở thành mặt hàng xuất khẩu quan trọng của Đại Việt.

Hình 16.3. Thương cảng Vân Đồn ở Quảng Ninh còn phát triển cho tới ngày nay

(Nguồn: Internet)

4. Tình hình xã hội

- Xã hội thời Trần tiếp tục phân hóa.

+ Tầng lớp quý tộc, quan lại hưởng nhiều đặc quyền, làm chủ điền trang, thái ấp.

+ Địa chủ xuất hiện ngày càng nhiều do sự phát triển ruộng đất tư nhân.

+ Nông dân là lực lượng đông đảo nhất, cày ruộng công làng xã và lĩnh canh ruộng đất của địa chủ. Ngoài ra còn có thợ thủ công, thương nhân.

+ Nô tì là tầng lớp thấp kém trong xã hội. Phục vụ trong các gia đình, quý tộc, quan lại.

Nhờ các chính sách trọng dân và gần gũi với dân của nhà Trần nên về cơ bản, xã hội yên bình và hòa thuận.

5. Tình hình văn hóa

a. Tư tưởng, tôn giáo

- Tín ngưỡng cổ truyền phổ biến trong nhân dân như tục thờ cúng tổ tiên, các anh hùng có công trong dân tộc.

- Thời Trần, Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo đều được coi trọng.

- Tầng lớp Nho sĩ đậu các kì thi được triều đình trọng dụng.

- Đặc biệt, thời kì này đánh dấu sự phát triển của Phật giáo dân tộc, với sự ra đời của Thiền phái Trúc Lâm Yên Tử do vua Trần Nhân Tông sáng lập.

- Chùa Vĩnh Nghiêm (nay thuộc Bắc Giang) trở thành trung tâm đào tạo tăng đồ Phật giáo lớn nhất thời Trần.

b. Giáo dục, khoa học - kĩ thuật

- Giáo dục:

+ Năm 1253, Quốc Tử Giám được mở rộng, thu nhận cả con cái thường dân có lực học xuất sắc.

+ Trường tư cũng được mở rộng ở nhiều làng xã.

+ Thời Trần, định lệ thi Thái học sinh, chọn Tam khôi (Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa) trong kì thi Đình.

Hình 16.4. Tượng thờ Chu Văn An trong Văn miếu Quốc Tử Giám (Nguồn: Internet)

* Nhân vật lịch sử nổi tiếng: Chu Văn An (1292 - 1370) đỗ Thái học sinh vào đời vua Trần Minh Tông. Ông được vua mời ra làm quan và dạy học ở Quốc Tử Giám. Đến đời vua Trần Dụ Tông, ông từng dâng sớ xin chém đầu 7 tên quan vô lại  tuy nhiên bất thành. Sau đó, ông từ quan đi về vùng núi Chí Linh, Hải Dương ở ẩn và tiếp tục dạy học cho đến khi qua đời.

- Khoa học - kĩ thuật:

+ Về sử học: Đại Việt sử ký của Lê Văn Hưu - bộ quốc sử đầu tiên của Đại Việt. Ngoài ra còn có các bộ sử như: Việt sử lược (khuyết danh), Việt sử cương mục (Hồ Tông Thốc).

+ Về quân sự: nổi tiếng có Binh thư yếu lược của Trần Quốc Tuấn

+ Về y học: Có Thiền sư Tuệ Tĩnh - ông Tổ ngành thuốc Nam, là người đầu tiên xây dựng nền y học truyền thống người việt.

+ Thiên văn học: nổi bật có Đặng Lộ, Trần Nguyên Đán.

c. Văn học và nghệ thuật

Sự phát triển của giáo dục và những thắng lợi của dân tộc sau những lần chiến thắng quân xâm lược Mông – Nguyên đã đưa văn học thời Trần phát triển rực rỡ.

- Văn học: một số tác phẩm nổi tiếng ra đời trong thời kì này như: Hịch tướng sĩ (Trần Quốc Tuấn), Phò giá về kinh (Trần Quang Khải), Phú sông Bạch Đằng (Trương Hán Siêu), Thiên trường vãn vọng (Trần Nhân Tông)...

- Nghệ thuật:

+ Nhiều công trình kiến trúc tôn giáo được xây dựng và có giá trị như: tháp Phổ Minh (Nam Định), tháp Bình Sơn (Vĩnh Phúc), chùa Thái Lạc (Hưng Yên),…

+ Ngoài ra, các tác phẩm điêu khắc đá như: tượng hổ ở lăng Trần Thủ Độ, chạm khắc gỗ trên cách cửa ở chùa Phổ Minh,…được coi là những kiệt tác nghệ thuật của dân tộc.

+ Thời Trần, hát chèo và múa rối nước phổ biến từ đình làng cho đến cung đình. Nhiều nhạc cụ như trống cơm, sáo, tiêu, đàn cầm khá phổ biến.

Hình 16.5. Chùa Phổ Minh ở Nam Định - nơi lưu giữ nhiều bảo vật quý hiếm thời nhà Trần

(Nguồn: Internet)

Vận dụng

Em hãy tìm hiểu thêm thông tin qua các sách báo hoặc mạng internet, hãy viết một đoạn văn ngắn khoảng 150 từ, giới thiệu về một nhân vật hoặc một di tích lịch sử nổi tiếng liên quan đến công cuộc xây dựng đất nước và bảo vệ độc lập dân tộc của nhà Trần.

Chúc các em học tốt !