a. Hoàn cảnh lịch sử nửa đầu thế kỉ XV
- Thời đại đau thương và quật khởi:
+ Đất nước bị giặc Minh xâm lược.
+ Truyền thống yêu nước trỗi dậy mãnh liệt: Khởi nghĩa Lam Sơn.
+ Nguyễn Trãi là người đóng góp lớn trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và xây dựng đất nước sau chiến thắng giặc Minh
b. Bố cục văn bản
Nhan đề của văn bản nêu bật được hai nội dung chính: Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi.
a. Cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trãi
- Dấu ấn nổi bật về thân thế của Nguyễn Trãi:
- Hai từ biểu đạt đặc điểm nổi bật của thời đại Nguyễn Trãi sống – thế kỷ XV: đau thương và quật khởi
- Hai thể loại văn học mà Nguyễn Trãi sáng tác: Cáo và thơ chữ Nôm / thơ chữ Hán hoặc nghị luận xã hội trung đại và trữ tình trung đại…
- Vai trò, vị trí của Nguyễn Trãi trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn: dâng kế sách đuổi giặc Minh, vạch ra đường lối chiến lược của cuộc khởi nghĩa, soạn thảo chiếu lệnh, văn thư, đấu tranh ngoại giao… đã đóng góp to lớn vào sự nghiệp giải phóng dân tộc.
- Đóng góp của Nguyễn Trãi trong công cuộc xây dựng đất nước: đem hết tài năng, tâm huyết, sức lực tham gia vào công cuộc xây dựng đất nước.
- Con người Nguyễn Trãi qua những đóng góp của ông với đất nước và qua vụ án Lệ Chi Viên:
+ Con người nhập cuộc, nhập thế tích cực, vì dân, vì nước.
+ Con người luôn khát vọng dân giàu đủ khắp đòi phương.
+ Con người bi kịch và oan khiên nhất trong lịch sử dân tộc.
* Trước và trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn:
- Nhà Trần suy yếu, Hồ Quý Ly cướp ngôi nhà Trần và tiến hành xây dựng lại thể chế.
- Nhà Minh xâm lược và thống trị Đại Việt, thực hiện chế độ đàn áp, bóc lột dã man, hủy hoại triệt để nền văn hóa Đại Việt.
- Các cuộc khởi nghĩa chống quân Minh đều thất bại.
- Lê Lợi lãnh đạo khởi nghĩa Lam Sơn thắng lợi, đánh đuổi quân Minh, giành lại độc lập, tự do cho Tổ quốc.
-> Cuộc đời Nguyễn Trãi luôn gắn bó với số phận của dân tộc; có những đóng góp quan trọng vào sự nghiệp giải phóng dân tộc.
-> Thơ văn Nguyễn Trãi luôn là vũ khí lợi hại góp phần quan trọng vào chiến thắng của dân tộc trước quân Minh xâm lược, với khát vọng giải phóng dân tộc, với mong muốn đem lại nền hòa bình cho cả hai dân tộc Việt - Trung. Ông giúp Lê Lợi xây dựng một đường lối chính trị, quân sự đúng đắn, nhân đạo, thực hiện phương thức "công tâm"; các bức thư của ông "có sức mạnh hơn mười vạn quân" làm tan rã tinh thần kẻ địch, giúp cho cuộc kháng chiến nhanh chóng thắng lợi.
* Sau khởi nghĩa Lam Sơn:
- Xây dựng một chính quyền vững mạnh, một quốc gia hùng cường.
- Tiếp thu tinh hoa của văn hóa khu vực. Trong đó việc xây dựng nền móng cho một nền văn học mới là quan trọng.
* Thời kỳ xây dựng đất nước và bi kịch của Nguyễn Trãi: Nguyễn Trãi đã có lúc đảm nhiệm những chức vụ quan trọng trong triều đình. Thơ văn của ông thời kì này luôn thể hiện những khát vọng lớn lao với mong muốn xây dựng một xã hội "vua sáng, tôi hiền", người dân được ấm no, hạnh phúc, đất nước luôn phồn vinh, giàu đẹp.
-> Mối liên hệ mật thiết giữa những sự kiện và dấu mốc trong cuộc đời Nguyễn Trãi với sự nghiệp văn học của ông.
=> Các tác phẩm của ông là nền tảng quan trọng để xây dựng một nền văn hóa, văn học mới.
a. Nguyễn Trãi - nhà văn hóa kiệt xuất
- Nguyễn Trãi có đóng góp trên nhiều lĩnh vực: tư tưởng, chính trị, quân sự, ngoại giao, lịch sử, địa lí, văn học...
- Có công lớn trong việc giúp Lê Lợi xây dựng một đường lối chính trị và quân sự đúng đắn.
- Giúp Lê Lợi mở kì thi, lựa chọn nhân tài phục vụ cho công cuộc kiến thiết đất nước dài lâu.
- Có kế hoạch mới mẻ về việc xây dựng hình luật, âm nhạc, khoa cử...
=> Là nhà văn hóa khai sáng, tạo ra bước ngoặt mới trong lịch sử phát triển văn hóa Việt Nam.
b. Nguyễn Trãi - nhà văn kiệt xuất
* Nội dung chính của thơ văn Nguyễn Trãi và con người Nguyễn Trãi qua thơ văn:
- Nội dung chính của thơ văn Nguyễn Trãi:
* Con người Nguyễn Trãi qua thơ văn:
- Thơ văn Nguyễn Trãi phản ánh bức chân dung con người Nguyễn Trãi với vẻ đẹp của sự hài hoà giữa một vĩ nhân và một con người hết sức đời thường.
+ Một người con hiếu thảo, một người bạn chân tình.
+ Một người gắn bó với quê hương, đất nước. Ông sống hết mình với lợi ích của dân tộc cả trong cuộc kháng chiến chống quân Minh và trong thời bình khi nhiệm vụ xây dựng đất nước được đặt ra cấp thiết.
+ Luôn nâng niu, giữ gìn vẻ đẹp của thiên nhiên, yêu thiên nhiên, sống chan hoà cùng tạo vật.
- Nguyễn Trãi yêu tình yêu của con người và cũng đau nỗi đau của con người. Thơ ông chứa đựng nhiều chiêm nghiệm về thói đen bạc của lòng người.
- Đặc biệt, Nguyễn Trãi đau khi thấy con người chưa hoàn thiện là để mong ước về sự hoàn mĩ của con người. Đó chính là biểu hiện tình yêu người sâu sắc, tha thiết ở Ức Trai.
=> Thơ văn Nguyễn Trãi là sự kết tinh nghệ thuật của nhiều thế kỉ văn học Việt Nam. Ông có công lớn trong việc hoàn thiện, phát triển, khởi đầu nhiều thể loại văn học.
- Ông là một nhà văn chính luận xuất sắc, đưa thể văn nghị luận ở giai đoạn này đạt đến độ hoàn thiện.
- Với thể phú, ngòi bút của Nguyễn Trãi cũng đã đạt được những thành công lớn.
- Về thi ca, Nguyễn Trãi là một nhà thơ trữ tình sâu sắc.
+ Với Ức Trai thi tập, ông đã đưa thơ chữ Hán Việt Nam đạt đến độ nhuần nhuỵ, tạo ra một thế giới thẩm mĩ phong phú, vừa trí tuệ, hào hùng, lại vữa trữ tình, lãng mạn.
+ Đặc biệt, với tập thơ chữ Nôm Quốc âm thi tập, Nguyễn Trãi đã khẳng định tiếng Việt là một ngôn ngữ văn học có khả năng phản ánh sâu sắc thế giới nội tâm của con người, cũng như đời sống xã hội.
+ Ông đã đưa vào thơ Nôm một hệ thống thẩm mĩ mới, đưa vào thơ tục ngữ, ngôn ngữ, hình ảnh đời thường. Trong Quốc âm thi tập có tới 186 bài được viết theo hình thức thơ thất ngôn xen lục ngôn. Nhà thơ rất có ý thức trong việc sáng tạo một "lối thơ riêng của Việt Nam".
+ Những sự vật bình dị, dân dã, đời thường như quả núc nác, lảnh mùng tơi, bè rau muống, con đòng đòng,… cũng đều được Nguyễn Trãi đưa vào thơ một cách tự nhiên, tạo nên những rung động thẩm mĩ mới.
Ngữ văn 10 (Cánh diều)